O`z DSt 838.2023. Темир-бетон маҳсулотларни ясаш учун пўлат қолиплар. Техник шартлар (АВ томонидан 04.08.2023 й. 198-сон билан рўйхатга олинган қурилиш ва уй-жой коммунал хўжалиги вазирининг 14.07.2023 й. 187-сон буйруғи билан тасдиқланган)

Функция недоступна

Ўзбекистон Республикаси

Адлия вазирлигида

2023 йил 4 августда 198-сон

билан рўйхатга олинган

Ўзбекистон Республикаси

қурилиш ва уй-жой коммунал

хўжалиги вазирининг

2023 йил 14 июлдаги

187-сон буйруғига

ИЛОВА

O`z DSt 838:2023

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ

ДАВЛАТ СТАНДАРТИ

   

Темир-бетон маҳсулотларни ясаш учун

пўлат қолиплар. Техник шартлар

Мазкур давлат стандарти панель, плита, блок, устун, ферма, қозиқ (свай), тўсин, ригеллар каби темир-бетон, бетон маҳсулотлари ҳамда конструкцияларини (бундан буён матнда маҳсулотлар деб юритилади) ясаш учун мўлжалланган пўлат қолиплар (бундан буён матнда қолиплар деб юритилади) ва ён девор (борт) мосламаларига қўйиладиган техник шартларни белгилайди.

Ушбу давлат стандарти бетон ва темир-бетон қувурлар, санитар-техник кабиналар ва лифтлар шахталари, ғовакли бетон маҳсулотлари учун, шунингдек шамоллатиш блоклари (тик ҳолда қолиплашда) ва центрифугалаб ясаладиган маҳсулотлар қолипларига нисбатан татбиқ этилмайди.

1-БОБ. ТЕХНИК ЖИҲАТДАН ТАРТИБГА

СОЛИШ СОҲАСИДАГИ НОРМАТИВ

ҲУЖЖАТЛАРГА ҲАВОЛАЛАР

            

1. Мазкур давлат стандартида қуйидаги техник жиҳатдан тартибга солиш соҳасидаги норматив ҳужжатларга ҳаволалар қўлланилган:

             

           

             

2-БОБ. АТАМАЛАР ВА ТАЪРИФЛАР

         

2. Мазкур давлат стандартида куйидаги атамалар ва уларнинг таърифлари қўлланилган:

ён девор (борт) - таглик текислигидан ташқарида маҳсулотнинг ташқи периметрининг бир қисмини шакллантириш учун мўлжалланган шакл ҳосил қилувчи элемент;

вкладиш - маҳсулотда тешиклар, тўсиқлар, чуқурчалар ҳосил қилиш учун мўлжалланган элемент;

қайта созланадиган қолип - ўзгарувчан бўлмали қолип;

куч тушадиган қолип - маҳсулотнинг олдиндан зўриқтирилмайдиган арматурасидан тушадиган кучни қабул қилувчи қолип;

универсал қолип - маҳсулотларнинг номенклатурасини уларнинг чегаравий ўлчамлари доирасида ишлаб чиқариш учун мўлжалланган қолип;

қолиплаш (ишчи) юзаси - қолип элементларининг маҳсулотга тегиб турадиган юзаси;

экструзия - маҳсулотларни экструдердаги қолиплаш тешиги орқали материалларни босиб синдириш йўли билан олиш усули ва жараёни;

пултрузия - шиша, углерод, базальт толалари ва полимер аралашмалар асосида ўзгармас кесимли тола билан тўлдирилган композицион деталларни ишлаб чиқариш технологияси.

3-БОБ. ТАСНИФЛАШ

           

3. Қолиплар қуйидаги асосий хусусиятларга кўра таснифланади:

маҳсулотни ишлаб чиқариш усули;

технологик омиллар;

конструктив ечимлар.

4. Маҳсулотларни ишлаб чиқариш усули бўйича, қолиплар қуйидагиларга бўлинади:

конвейерли;

яримконвейерли;

узлуксиз конвейерли - агрегат;

стендли;

экструзия ва пултрузия.

5. Технологик омиллар бўйича қолиплар қуйидагича таснифланади:

кўчириш (кран, рельс излари бўйлаб, рольгангда, комбинацияланган);

иссиқлик билан ишлов бериш (камерада, буғ орқали ёки регистрлар);

маҳсулотларни арматуралаш (зўриқтирилмаган арматура билан стенднинг таянчларига арматурани тортиш билан олдиндан зўриқтириш ва қолипнинг таянчларига арматурани тортиш билан олдиндан зўриқтириш);

бетон қоришмасини зичлаш (титратиш, зарб билан титратиш ёки зарб майдончасида титратиш, юзавий титратиш қурилмасида титратиш, ташқи ёки чуқур титратиш қурилмаларида титратиш, вакуумлаш, титратмасдан, экструзия).

6. Конструктив ечимлари бўйича қолиплар қуйидагича таснифланади:

ажралувчанлик даражаси (ажралмайдиган, қисман ажраладиган, ишлашда эгилувчан қисмлар билан ажраладиган);

қайта созланиш даражаси (қайта созланмайдиган, қайта созланадиган, универсал);

бир вақтда ясаладиган маҳсулотлар сони (бир ўринли, кўп ўринли);

маҳсулотларни чиқариб олишдаги қолипнинг ҳолати (айланадиган, айланмайдиган).

4-БОБ. УМУМИЙ ТЕХНИК ТАЛАБЛАР

1-§. Қолипларнинг конструкциясига

қўйиладиган талаблар

       

7. Қолиплар мазкур давлат стандарти талабларига ҳамда белгиланган тартибда тасдиқланган ишчи ҳужжатларига мувофиқ ишлаб чиқарилиши керак.

8. Қолипларнинг конструкцияси қуйидагиларни таъминлаши лозим:

маҳсулотларни уларнинг стандартлари ва ишчи чизмаларида белгиланган қўйимлари (допусклари) чегараларида зарур аниқликда ишлаб чиқаришни;

ушбу давлат стандартида ва техник жиҳатдан тартибга солиш соҳасидаги норматив ҳужжатларда белгиланган қийматлардан ошувчи, конструкциянинг статик ва динамик юкланишлардан ҳамда технологик таъсирлардан деформацияланишини чекловчи қаттиқликни;

қолипни ечиш ва транспортда ташишда фойдаланиладиган, бетон қоришмасини қуювчи, зичловчи ва текисловчи, арматурани таранглаш ускуналари ва механизмлари билан узвий боғлиқликни;

қолиплар ва ажраладиган йиғиш бирликларининг ишончлилиги ва юк кўтарувчи ускуналар билан ушлаб олиш қулайлигини;

дастлабки ҳолатда йиғиш бирликларини ишончли маҳкамланишини;

ён деворларни тўсиқларсиз эркин очилиши ва ёпилишини;

тайёр маҳсулотларни уларга шикаст етказмай чиқариб олинишини;

қолипларнинг айланиб туришини;

қолипнинг сийрак жойлари орқали бетоннинг сизиб чиқишини олдини олишни;

қолиплар юзасида мойлаш материалларини тўсиқсиз қўллаш имкониятини;

арматура ва арматурали маҳсулотларни тўсиқсиз ўрнатиш имкониятини;

олдиндан зўриқтириладиган арматурани таянчдан чиқиб кетмаслигини;

қолипларга лойиҳадан ташқари таъсирларнинг (оғир асбоб-ускуналар билан зарбалар, қолипларнинг ағдарилиши, бошқа қолиплар ва маҳсулотлардан ташқи таъсирлар натижасида) олдини олинишини.

9. Иссиқлик ташувчини узатиш учун берк бўшлиқли ёки регистрли термик қолипларнинг конструкцияси қуйидагиларни таъминлаши керак:

берк бўшлиқлар ва регистрларнинг герметиклигини;

берк бўшлиқларнинг ишончли ташқи иссиқлик изоляциясини;

иссиқлик ташувчиси буғ бўлса, қолипнинг иш ҳолатида берк бўшлиқлар ва регистрлардан конденсатни эркин чиқишини.

10. Ичига электр иситгич ўрнатилган қолипларнинг конструкцияси қуйидагиларни таъминлаши лозим:

электр иситгичларнинг элементларига эркин киришни;

электр хавфсизлиги ва заминлашни;

берк бўшлиқлар ва регистрларнинг герметиклигини;

берк бўшлиқларнинг ишончли ташқи иссиқлик изоляциясини.

11. Қолипларни лойиҳалашда, уларни зарур ҳолларда темир-бетон маҳсулотлари билан бирга кўтариш имкониятини ҳисобга олиниши керак.

12. Маҳсулот чегарасининг йўналишлари кескин ўзгаришида кучланишнинг маҳаллий концентрациясидан шикастланишнинг олдини олиш мақсадида, контурни иложи борича кичик ўлчамдаги (50 mm дан ошмайдиган) қияликлар, нишаблар ёки эгри чизиқлар шаклида юмшатишни кўзда тутиш лозим.

13. Қайта созланадиган қолипларда маҳсулотнинг контури қолипдан ажратишда бортнинг очилишига тўсқинлик қилмаслиги керак.

Қайта созланмайдиган қолипларда эса, маҳсулотларни чиқариб олиш учун уларда камида 1:10 нисбатда технологик нишабликлар, пресслашдан фойдаланилганда камида 1:15 нисбатда нишаблик таъминланган бўлиши лозим.

2-§. Материалларга қўйиладиган талаблар

  

14. Қолиплар пайвандланиш имконияти мавжуд бўлган, ҳар қандай турдаги кислороддан тозаланган ГОСТ 380-2005нинг талаблари бўйича Ст3 маркали пўлатдан, вкладишлар эса ГОСТ 10007-80 бўйича фторопластлар ва ГОСТ 16337-77 асосида юқори босимли полиэтилендан тайёрланиши лозим.

15. Вкладишларни ГОСТ 1412-85 бўйича чўян қуймалардан, ГОСТ 977-88 асосида пўлатдан ҳамда алюминий ва полимер материаллардан тайёрлаш мумкин.

16. Қолипларни илиш қурилмаларини (ҳалқалар, ўқли ҳалқалар) ГОСТ 380-2005 бўйича Ст3пс маркали ёки ГОСТ 1050-2013 асосида 20 маркали пўлатдан тайёрлаш керак.

17. Қолипнинг тез бузиладиган қисмларининг (ошиқ-мошиқлар ўқлари, втулкалар, қулфлар) механик хусусиятлари ГОСТ 1050-2013 бўйича 35 маркали пўлатидан паст бўлмаган пўлатдан тайёрлаш ва кейинчалик, ишчи ҳужжат кўрсатмаларига мувофиқ тоблаб ишлов бериш керак.

18. Шарнир бирикмалар учун втулкаларни темир кукуни асосидаги антифрикцион пиширилган материалдан ёки шунга ўхшаш хусусиятли бошқа материаллардан ишлаб чиқаришга йўл қуйилади.

19. Олдиндан зўриқтирилган арматурани маҳкамловчи таянч ва илгаклар ГОСТ 380-2005 бўйича Ст3 маркали пўлатдан тайёрланиши керак. Таянч ва илгакларнинг ажраладиган қисмлари механик хусусиятлари ГОСТ 1050-2013га асосан 45 маркали ёки ГОСТ 4543-2016 бўйича 40Х маркали пўлатдан паст бўлмаган, тоблаб ишлов бериладиган пўлатдан тайёрланиши лозим.

20. Қолипларни мазкур давлат стандартининг 14 - 19-бандларида белгиланган талабларга мувофиқ пўлатларнинг физик-механик хоссаларидан паст бўлмаган бошқа пўлат маркаларига алмаштиришга йўл қўйилади.

21. Арматурани тортишдан ҳосил бўладиган кучини қабул қилувчи қолип деталлари юзаларининг қаттиқлиги ГОСТ 8.064-94 бўйича НRСэ 35÷45 оралиғида бўлиши керак.

3-§. Ишчи юзаларга қўйиладиган талаблар

  

22. Қолипларнинг ишчи юзаларида қора ва рангли металлардан ишланган прокат ҳамда қуймаларга техник жиҳатдан тартибга солиш соҳасидаги норматив ҳужжатлар билан тартибга солинувчи кўрсаткичлардан ошадиган нуқсонлар бўлишига йўл қўйилмайди.

23. Қолип элементларининг ишчи юзалари бир бутун листдан ёки бир неча қисмларни учма-уч пайвандлаб тайёрланади.

24. Листларнинг уланган жойидаги паст ёки баландлик фарқи 1 mm дан ошмаслиги керак. Листнинг чиқиб (кўтарилиб) турувчи қисми чокнинг бутун узунлиги бўйича 20 mm дан кам бўлмаган кенгликда тозаланиши лозим.

25. Ишчи юзаларни орқа томонидан пайвандлашда, олд юзанинг пайванд чоки жойидаги тирқиш (зазор) 0,5 mm дан ошмаслиги зарур.

4-§. Пайвандлашга қўйиладиган талаблар

  

26. Пайванд бирикмаларининг турлари ва конструктив элементларига талаблар ГОСТ 5264-80, ГОСТ 8713-79, ГОСТ 11533-75, ГОСТ 11534-75, ГОСТ 14771-76, ГОСТ 14776-79 ва ГОСТ 16037-80 бўйича белгиланади.

Пайвандлаш ГОСТ 2246-70га мувофиқ СВ-08Г2С симнинг физик-механик хусусиятларидан паст бўлмаган симда, ГОСТ 9467-75 асосан Э42 турдаги ёки ISO 3581:2016 бўйича электроднинг физик-механик хусусиятларидан паст бўлмаган электродда бажарилиши керак.

27. Пайвандлашда қуйидаги турдаги нуқсонлар бўлишига йўл қўйилмайди:

кўз билан кўриб аниқланадиган, эритилиш чизиғи бўйлаб ва металлнинг чоки атрофида жойлашган, барча тур ва йўналишлардаги дарзлар;

металлнинг қалинлиги 6 mm дан кам бўлганда, 0,5 mm дан катта чуқурликдаги, шунингдек металл қалинлиги 6 mm дан кўп бўлганда, чуқурлиги 1 mm дан катта металлдаги кесилган жойлар;

чокнинг 1 cm2 юзасида битта йиғилишдаги ғоваклар сони 10 тадан кўп бўлганда, диаметри 0,5 mm дан катта бўлган майда ғоваклар ва қўшимчалар;

100 mm чокда умумий узунлиги 20 mm дан ошувчи ғоваклар занжири.

28. Узиқ чоклар билан пайвандлашда, агар бу йиғишда тўсқинлик қилмаса пайвандланган майдонлар узунлиги орасидаги масофа чизмада кўрсатилгандан 25 фоизга қисқарганини инобатга олиб, уларни катталаштиришга йўл қўйилади.

29. Нуқсонларни тузатиш ишлари улар мавжуд бўлган жойдаги пайванд чокни олиб ташлаш, унинг четларига ишлов бериш ва текислаб олиш ҳамда қайта пайвандлаш орқали амалга оширилади. Бунда, бир жойдаги нуқсонни фақат бир марта тузатиш мумкин.

30. Ишчи юзадаги пайванд чоклари бир текисда тозаланиши керак.

Тозаланган юзанинг ғадир-будурлиги ГОСТ 2789-73 бўйича Rа ≤ 40 mkm (Rz ≤ 160 mkm) дан дағал бўлмаслиги лозим. Конструкторлик ҳужжатларида алоҳида белгиланган жойлар бундан мустасно.

5-§. Ишлаб чиқариш аниқлигига

қўйиладиган талаблар

           

31. Йиғилган қолипларнинг ички номинал ўлчамлари ушбу қолипларда ясалган маҳсулотларнинг тегишли номинал ўлчамларига тенг қилиб белгиланади.

32. Қолипларнинг ички ўлчамларини маҳсулотнинг номинал ўлчамидан фарқли равишда белгилаш мумкин.

33. Қолипларда узунлиги 9 m дан 24 m гача бўлган олдиндан зўриқтирилган темир бетон маҳсулотларни (тўсин, ригель, ферма) ишлаб чиқариш учун маҳсулотларни олдиндан зўриқтирилган арматура билан тортиш кучланиши берилганда бетоннинг сиқилишини ҳисобга олган ҳолда, қолипнинг узунлиги бўйича ички номинал ўлчамни узунлиги 15 m гача бўлган маҳсулот номинал ўлчамидан 10 mm, узунлиги 15 m дан 24 m гача бўлган маҳсулотларда эса 15 mm ошиқ қилиб белгиланади.

34. Йиғилган тўлдирилмаган қолипларнинг ички ўлчамларини номинал ўлчамлардан чегаравий оғиши мазкур давлат стандартининг 1-жадвалида кўрсатилган қийматлардан, диагоналлар узунлигининг йўл қўйилган фарқи ушбу давлат стандартининг 2-жадвалида кўрсатилган қийматлардан ошмаслиги лозим.

1-ЖАДВАЛ

         

Изоҳ:

1. Бетон ва темир-бетон маҳсулотларнинг аниқлик синфлари ГОСТ 21779-82 бўйича белгиланади. Қолипларнинг аниқлиги маҳсулотнинг аниқлигидан 1-2 синф юқорироқ қабул қилинади.

2. Техник зарур ҳолларда қолипнинг техник ҳужжатини ишлаб чиқувчи корхонанинг хоҳишига кўра, қолипни ички ўлчамларининг йўл қўйилган чегаравий оғишларини, қўйим майдони қийматини сақлаб қолган ҳолда ўзгартиришга йўл қўйилади.

2-ЖАДВАЛ

         

35. Йиғилган тўлдирилмаган қолипларнинг ички ўлчамларини номинал ўлчамлардан чегаравий оғишлари ушбу давлат стандартининг 1-жадвалида кўрсатилганидек, устунлар учун 6-синф, қозиқ (свай)лар учун эса маҳсулотларни 7-синф аниқликдан ошмаслиги керак.

Устуннинг пастки текислиги ва таянч текислик орасидаги масофа бўйича чегаравий оғишлар мазкур давлат стандартининг 1-жадвалида белгиланган маҳсулотлар аниқлигининг 5-синфи бўйича қийматлардан ошмаслиги зарур.

36. Йиғилган тўлдирилмаган қолипларнинг ички ўлчамларини номинал ўлчамлардан чегаравий оғишлари устунлар учун қолиплаш бўлмасининг энига ва консоль ёки устуннинг бўртиб чиққан жойи учун ўйманинг энига, шунингдек кўп қаватли (ярус) устунда консоллар текислигини ҳосил қилувчи юзалар орасидаги ўлчамлари бўйича +1 mm дан, -4 mm дан кўп бўлмаслиги керак.

37. Қозиқ (свай)лар учун ўлчамларнинг қолиплаш бўлмасининг кенглиги бўйича чегаравий оғишлари қуйидаги ўлчамлардан ошмаслиги лозим:

қозиқ (свай) учун - +1 mm, -4 mm;

қобиқли қозиқ (свай) учун - + 4mm, -2 mm;

қозиқ (свай) ва қобиқли қозиқ (свай)ларда бўшлиқ ҳосил қилиш учун пуансонлар диаметри бўйича - + 3 mm, -3 mm;

ўткир учи марказининг кўндаланг кесим ўқидан кўчиши бўйича 10 mm (юқори сифатли қолип учун - 8 mm).

38. Устунлар ясаладиган қолипларда олд бортларнинг бўйлама бортлар ишчи юзаларига перпендикулярликдан оғишлари қолиплаш бўлмаси кенглигининг 0,005 дан ошмаслиги зарур.

39. Қозиқ (свай)лар ясаладиган қолипларда олд бортларнинг ишчи юзаларининг бўйлама бортларнинг ишчи юзаларига перпендикулярликдан оғишлари сифати бўйича биринчи ва юқори сифатли қолиплар учун қуйидаги қийматлардан ошмаслиги керак:

бутун қозиқ (свай) учун - қолиплаш бўлмасининг кенглигидан 0,01 ва 0,007;

улама қозиқ (свай) ва қобиқли қозиқ (свай)ларнинг уланган жойидаги элементлари ва бутун қобиқли қозиқ (свай) учун - қолиплаш бўлмаси кенглигидан 0,007 ва 0,004.

40. Йиғилган қолипларни ички ўлчамларини таглик текислигидан ён девор баландлиги бўйича номиналдан чегаравий оғиши қуйидаги қийматлардан ошмаслиги лозим:

ён девор баландлиги 200 mm гача бўлганда 0 mm дан 2 mm гача;

ён девор баландлиги 200 mm дан баланд бўлганда 0 mm дан 4 mm гача;

аэродром қоплама плиталари учун 0 mm дан 3 mm гача.

41. Ён девор баландлиги бўйича тагликнинг тўғри чизиқлилиги қўйими чегарасида ўлчамни маҳаллий катталаштиришга йўл қўйилади.

Ўлчамларнинг маҳаллий катталашиши маҳсулотга қўйимнинг ярмидан ошмаслиги керак.

42. Ён девор қирралари баландлигининг фарқи - 2 mm дан ошмаслиги лозим, бунда кўндаланг деворлар бўйлама деворлардан баланд бўлишига йўл қўйилмайди. Тешик ҳосил қилувчилар, икки томони очиқ вкладишлар ва маҳсулотларнинг устки юзаларида ўйма ҳосил қилувчи вкладишлар, бўйлама ён деворнинг устки қирраларидан чиқиб турмаслиги ва улардан камида 2 mm ўлчамда пастда бўлиши лозим.

43. Ён девор қирраси билан профилнинг олд томон элементининг бутун узунлиги бўйлаб (ён деворнинг кўндаланг кесимида) ўлчамларнинг номинал чегаравий оғишлари 2 mm дан ошмаслиги керак.

44. Қолипда икки томони очиқ тешикларни, шунингдек маҳсулотда ўйиқлар ҳосил қилувчи қолип элементлари ўлчамларининг номиналдан чегаравий оғишлари 0 mm дан 3 mm гача ўлчамлардан ошмаслиги, бўртиқ ҳосил қилувчилари ўлчамларининг номиналдан чегаравий оғишлари эса 0 дан - 3 mm гача ўлчамлардан ошмаслиги лозим.

Маҳсулотда тешик (ўйиқ) ёки бўртиқ ҳосил қилувчи қолипнинг ҳар бир элементининг номинал ҳолатидан чегаравий оғишлари ±2 mm дан ошмаслиги керак.

45. Куч тушадиган қолип (таглик)да арматураларни таранглаш учун тиргакларнинг таянч юзалари орасидаги номинал ўлчамлардан чегаравий оғишлари мазкур давлат стандартининг 3-жадвалида белгиланган қийматлардан ошмаслиги зарур.

3-ЖАДВАЛ

         

46. Зўриқтирилган арматура учун таянч кесимининг қирраси ва тагликнинг ишчи юзаси орасидаги ўлчамларнинг чегаравий оғишлари ±2 mm дан ошмаслиги керак.

Зўриқтирилган арматура таянч кесимининг қуйи қирраси билан тагликнинг ишчи юзаси орасидаги ўлчамларнинг перпендикулярликдан чегаравий оғиши олдиндан зўриқтирилган арматура стержени таянч қисмининг баландлик ўлчами бўйича 1/50 қийматидан ошмаслиги лозим.

47. Ён девор ишчи юзаларининг таглик текислигига перпендикулярликдан оғиши ушбу давлат стандартининг 4-жадвалида келтирилган.

4-ЖАДВАЛ

       

48. Ён девор баландлиги 500 mm дан ошиқ бўлганда, унинг ишчи юзасини таглик текислигига перпендикулярликдан оғиши тартибга солинмайди.

Қолипда ясаладиган темир-бетон маҳсулотга шу каби талаблар мавжуд бўлса, йўл қуйиладиган оғишлар маҳсулотга қараганда бир синф юқори этиб белгиланади.

49. Таглик, ён девор ва ажратгичлар ишчи юзаларининг тўғри чизиқлиликдан оғиши, 2 m узунлик учун 2 mm дан ошмаслиги керак.

50. Қолипнинг техник ҳужжатида кўрсатиладиган эгилиши олдиндан кўзда тутилган қолиплар учун ишчи юзасини тўғри чизиқлиликдан оғиши фақат 2 m узунликда тартибга солинади.

51. Қолип таглиги ишчи юзаларининг тўғри чизиқлиликдан оғишлари мазкур давлат стандартининг 5-жадвалида келтирилган.

5-ЖАДВАЛ

         

52. Эгилиши олдиндан кўзда тутилган таглик учун ишчи юзани текислилигидан оғиш тартибга солинмайди. Эгилишнинг қиймати қолипга техник ҳужжатда кўрсатилган номинал оралиқ чегарасидан чиқмаслиги лозим.

53. Плита маҳсулотлари (турли мўлжалланишдаги биноларнинг ораёпма ва тўшама плиталар, йўл ва аэродром плиталари) учун битта тўпдаги қолип тагликларининг ишчи юзаларини бир томонга (тепага ёки пастга) бошланғич қийшайган жойга эга бўлиши керак.

54. Тагликнинг мазкур давлат стандартининг 49 - 50-бандларида ҳамда ушбу давлат стандартининг 5-жадвалида белгиланган ишчи юзасини тўғри чизиқлилиги ва текислигидан йўл қўйилган оғишларига талаблар, ораёпма ва тўшама қовурғали плиталарда ўйиқ ҳосил қилувчи юзаларга (таглик кессонлари) татбиқ этилмайди. Кўрсатилган юзаларнинг тўғри чизиқлиликдан ва текисликдан оғиши тартибга солинмайди.

55. Қолипни титратиш майдончасига электр магнитли маҳкамлаш учун плиталар қалинлиги 40 mm ли пўлатдан тайёрлаш лозим. Плитанинг қалинлиги бўйича йўл қўйилган чегаравий оғишлар +2 дан -3 mm гача бўлиши керак.

56. Илмий асосланган ҳолларда қалинлиги 40 mm дан кам плиталарни қўллашга йўл қўйилади.

57. Қолипни титратиш майдончасига электр магнитли маҳкамлаш учун тагликка ўрнатилган плиталарнинг текислиликдан оғиши, плиталар сони битта қолипда 4 тагача бўлганда 2 mm дан ва 4 тадан ошиқ бўлганда 4 mm дан ошмаслиги керак. Эгилиш олдиндан кўзда тутилган қолипларда плиталарнинг текислиликдан оғиши эгилиш қийматини ҳисобга олган ҳолда юқорида кўрсатилган қийматлардан ошмаслиги лозим.

Текислиликдан оғиш ҳар бир плита учун 2 mm дан ошмаслиги зарур.

58. Қолип-вагончалардаги ғилдиракларнинг рельсга таяниш жойларининг текислиликдан оғиши 2 mm дан ошмаслиги керак.

59. Қолипларни иссиқлик билан ишлов бериш камерасига ўрнатиш учун мўлжалланган таянч плиталарнинг текислиликдан оғиши 2 mm дан ошмаслиги зарур.

60. Қолипнинг ён деворлари бир-бирига, таглик ва ажратгичларга зич бирикиши керак. Бирикишнинг айрим жойларидаги тирқишлар 1,5 mm дан ошмаслиги лозим, бунда маҳаллий тирқишларнинг умумий узунлиги бирикиш узунлигининг учдан бир қисмидан ошмаслиги лозим.

61. Қолип элементларининг номинал ҳолатдан чегаравий оғиши қуйида келтирилган қийматлардан ошмаслиги керак:

ечиб олинадиган ва ўзаро алмашинувчан узеллар ва деталларни маҳкамлаш элементлари учун - 1 mm;

қулфлар билан ўзаро бирга ишловчи қулфлар ва бошқа элементлар, ошиқ-мошиқ тортқичлари, йўналтирувчилар, ошиқ-мошиқ тортқичлари ва йўналтирувчилар таянчлари, ён деворларни маҳкамлаш ва қолипдан ажратиш механизмлари, қуйма деталлар маҳкамлагичлари, арматура парчалари, йиғув ҳалқалари каби элементларни жойлаштириш учун мўлжалланган қутичаларнинг ўрнатилиш ўлчамлари 1000 mm гача ҳамда пайванд ва йиғма узеллар деталлари учун - 2 mm;

борт ошиқ-мошиқлари ўрнатилиш ўлчамлари 1000 mm дан, шунингдек пайванд ва йиғма узеллар деталлари учун - 3 mm.

62. Ишлов бериш усулига кўра қолип элементлари ўлчамларининг номиналдан чегаравий оғиши мазкур давлат стандартининг 6-жадвалида кўрсатилган қийматлардан ошмаслиги керак.

6-ЖАДВАЛ

         

         

6-§. Деформацияланувчанлигига қўйиладиган талаблар

        

63. Қолипнинг тўлдирилган ҳолатидаги букилиши (бўртиб чиқиши), маҳсулот остки текислигининг (қолипланган ҳолатида) рухсат этилган букилишининг яримидан ошмаслиги ва қолип узунлигининг 1/1500 дан кўп бўлмаслиги керак.

64. Арматураларни тиргакларга кетма-кет тортишда уларни ўзаро яқинлашуви тиргаклар орасидаги номинал ўлчамнинг 0,0004 дан ошмаслиги лозим.

65. Барча арматураларни бир вақтда гуруҳлаб тортиш ва бўшатиш вақтида номинал ўлчамнинг 0,0006 гача бўйлама деформациясига йўл қўйилади.

66. Қолипнинг диагонал таянганда буралишга қарши қаттиқлик хусусиятини ифодаловчи эркин бурчагининг эгилиши, технологик линия жиҳозлари деформацияларни чекламаслиги ҳамда қолип эркин бурчагининг эгилиши унинг техник ҳужжатларида белгиланган чегаравий оғишлардан ошиб кетмаслиги зарур.

67. Тўлдирилган ҳолатда ён деворнинг эгилиши (икки ён деворнинг устки қисмининг ўртасида) маҳсулотнинг энига (бўйига) чегаравий оғиш қийматларининг 25 фоизидан ошмаслиги керак.

7-§. Ҳимоя қопламаларга қўйиладиган талаблар

      

68. Қолипнинг барча ишчи бўлмаган юзалари, алмашадиган қисмлари ва захира бўлаклари лок-бўёқ материаллар билан бўялиши лозим.

Лок-бўёқ қопламаси ташқи кўриниш кўрсаткичлари бўйича ГОСТ 9.032-74 га мувофиқ VII синфдан паст бўлмаслиги керак.

69. Бўяшга тайёрланган юзалар ГОСТ 9.402-2004 ёки ISO 12944-4:2017 га мувофиқ (юзанинг оксидланганлик даражасига қараб) 3 ёки 4-даражада оксидлардан тозаланган бўлиши лозим, бунда занг билан қопланган металл юзаларни бўяшга йўл қўйилмайди.

70. Қолипнинг ишчи, ишқаланувчи, алмашадиган қисмлари ҳамда захира қисмларининг юзалари ГОСТ 9.014-78 га асосан консервацияланиши лозим.

71. Қолипни таъмиргача фойдаланиш ресурси ўртача 550 циклдан, ўрнатилган фойдаланиш ресурси 320 циклдан кам бўлмаслиги керак.

72. Мазкур давлат стандартида белгиланган сифат кўрсаткичларининг номенклатураси O`z DSt 856:98 га мувофиқ белгиланган.

5-БОБ. НАЗОРАТ УСУЛЛАРИ

       

73. Қолипнинг бутлиги ГОСТ 2.601-2013 га мувофиқ тузилган паспорт таркибига кирувчи етказиб бериш бутлиги рўйхати бўйича текширилади.

74. Қолипларни ишлаб чиқариш учун мўлжалланган металлнинг сифати металл етказиб берувчи заводнинг мувофиқлик сертификати ёки синов баённомаси билан тасдиқланган бўлиши керак.

75. Деталларнинг қаттиқлигини ISO 6508-1:2016 талабларига мувофиқ ўлчанади.

76. Қолипларнинг ички ўлчамлари ёпиқ ён деворларда (бортларда) ва қолипнинг ишчи ҳужжатида кўзда тутилган бўлса тортилган ҳолатда ўлчанади.

Ички ўлчамлар ён деворларнинг (бортларнинг) таглик тўшамасига зич, тирқишсиз тақалиб турган жойларида қолипнинг четларидан ва ўртасидан ўлчанади.

77. Қолипни титратиш майдончасига электр магнитли маҳкамлаш учун плиталарнинг текислиликдан оғиши ушбу плиталарнинг марказларида жойлашган нуқталарида аниқланади.

Ҳар бир плитанинг текислиликдан оғиши унинг контурига киритилган диаметри 450 mm бўлган доира чегарасида аниқланади.

78. Тагликнинг олдиндан кўзда тутилган эгилиши таранг тортилган сим ва ўлчов чизғичи билан ўлчанади. Ўлчашлар тагликнинг четларида унинг кўндаланг ўқи бўйлаб ўтказилади.

79. Қолип ва унинг элементлари белгиланган тартибда қиёсланган қуйидаги металл ўлчов асбоб-ускуналар билан текширилади:

ГОСТ 7502-98 бўйича рулетка;

ГОСТ 427-75 бўйича ўлчов чизғичи;

ГОСТ 166-89 бўйича штангенциркуль.

Тирқишларнинг қийматлари ГОСТ 8925-68 бўйича шчуплар ёки 1,5 mm ўлчамли калибрлар ёрдамида ўлчанади.

80. Йиғилган қолип ён деворининг тагликка тўғри чизиқлиликдан оғиши, қолип таглигига ўрнатилган ГОСТ 3749-77 бўйича 90° ли текшириш бурчаги қовурғаси ва қолипнинг ишчи юзаси орасидаги энг катта тирқишни ўлчаш йўли билан текширилади.

Ён деворлар (бортлар) баландлиги 1000 mm дан кўп бўлган ёки ишчи юзаси мураккаб шаклга эга бўлган қолипларда перпендикулярликдан оғиш андоза (шаблон) ёрдамида ўлчанади.

Тиргак таянч юзасининг таглик тўшамасининг ишчи юзаси перпендикулярлигидан оғиши анкернинг таяниш майдонининг юқори ва пастки нуқталар ва таглик тўшамасига ўрнатилган ГОСТ 3749-77 бўйича 90° ли текшириш бурчакнинг қовурғаси орасидаги тирқишлар ўлчаб текширилади. Тирқишларнинг қийматлари ГОСТ 427-75 бўйича ўлчов чизғич ёки ГОСТ 8925-68 бўйича шчуп билан ўлчанади.

81. Тагликни ишчи юзасига бурчак остида букилган ён деворнинг (бортнинг) ҳолати андоза (шаблон) билан текширилади.

82. Таглик ишчи юзасининг текислиликдан оғиши ГОСТ 21779-82, ГОСТ 26433.0-85 ва ГОСТ 26433.1-89 бўйича ўлчанади.

83. Тагликнинг бўйи, эни ва ён деворини (бортни) бутун узунлиги бўйлаб тўғри чизиқлилигидан оғиши 5 kgf дан кам бўлмаган куч билан ГОСТ 3282-74 га мувофиқ диаметри 0,5 mm дан ортиқ бўлмаган таранг тортилган сим ва ўлчов чизғичи ёрдамида ўлчанади.

2 m дан катта бўлмаган узунликдаги тўғри чизиқлиликдан оғиши ГОСТ 8026-72 бўйича текширув чизғичлари билан ўлчанади.

84. Ён деворнинг (бортнинг) эгилиши O`z DSt 864:98 бўйича аниқланади.

85. Пайванд бирикмаларнинг чоклари ГОСТ 3242-79 бўйича текширилади.

86. Қолипнинг ишга лаёқатлилигини текширишда, ён деворларнинг (бортларнинг) очилиши ва ёпилиши, қолипдаги резбали ва бошқа ҳаракатланувчан бирикмаларнинг (қулфлар, тортқичлар, ўқ) ишлаши текширилади.

87. Қолипнинг вертикал юкланишда эгилиши, қолипнинг бўйлама юкланишдан деформацияланиши, диагоналга таянганда қолип эркин бурчагининг эгилиши, шунингдек ён деворларининг (бортлари) эгилиши O`z DSt 864:98 бўйича аниқланади.

88. Қолип регистрлари ва буғ бўшлиқларини герметикликка синаш ишлаб чиқарувчи корхонанинг технологияси бўйича 10 min давомида 15 kPа (0,15 kgf/cm) га тенг босимда сув билан текширилади. Бунда, босимнинг пасайишига йўл қўйилмайди.

89. Техник асосланган ҳолларда герметиклик кўрсаткичи хавфсизлик талабларини бажаришни таъминлайдиган бошқа усуллар билан текширилишига йўл қўйилади.

90. Лок-бўёқ қопламанинг сифати ташқи текширув билан назорат қилинади.

6-БОБ. БУТЛИЛИК

         

91. Қолиплар ГОСТ 2.601-2013 бўйича паспорт таркибига кирувчи етказиб бериш бутлиги маълумотномасига мувофиқ бутланган ҳолда етказиб берилиши лозим.

92. Ҳар бир қолип таркибига паспорт ва қолипнинг йиғув чизмаси кирувчи кузатув ҳужжати билан бутланган бўлиши зарур. Қолипларга (тагликка) мойлаш харитаси жадвали тузилмайди. Мойлаш жойлари, мойлаш материалининг тури ва даврийлиги қолип ёки унинг элементларининг паспортида кўрсатилади.

Конструкторлик ҳужжатларида белгиланган ҳолларда кузатув ҳужжати таркибига эҳтиёт қисмлар, асбоб-ускуналар ва материаллар рўйхати, шунингдек тез бузиладиган деталларнинг чизмалари ҳам киритилади.

93. Бир тур ва мўлжалланишдаги қолиплар тўпини ҳар битта истеъмолчи учун бита паспорт билан бутлашга йўл қўйилади. Бунда, паспорт таркибига кирувчи етказиб бериш бутлиги рўйхати, қабул қилиш гувоҳномаси ва кафолат мажбурияти ҳар бир қолип учун алоҳида тузилиши мумкин.

7-БОБ. ТАМҒАЛАШ

         

94. Ҳар бир қолипда ишчи бўлмаган юзасининг очиқ жойида ГОСТ 12969-67 бўйича зангламайдиган материалдан тайёрланган металл тахтача маҳкамланиши ва унда қуйидаги маълумотлар ёзилиши лозим:

ишлаб чиқарувчи корхонанинг номи, товар белгиси (мавжуд бўлса), манзили (юридик ва ҳақиқий);

қолипнинг шартли белгиси;

ишлаб чиқарувчи корхонанинг рақамлаш тизими бўйича қолипнинг тартиб рақами;

қолипнинг массаси;

ишлаб чиқарилган санаси (кун, ой, йил);

сақлаш шароитлари;

мазкур стандартнинг белгиланиши;

маҳсулотларни Ўзбекистон Республикаси ҳудудида сотишда “O`zbekistonda ishlab chiqarilgan” ёзуви;

экспортга етказиб берилаётган маҳсулотлар учун “Made in Uzbekistan” ёзуви.

95. Тамға тамғалаш жадвалчасига ёки бевосита йиғиш бирликлари ва деталларга электр эритгич ёрдамида ёки темирни қиздириб тамғалаш (майда қисмлар учун) йўли билан туширилади.

Қолип электр эритгич ёрдамида ёки темирни қиздириб тамғалаш имкони мавжуд бўлмаса, тамғалаш ёрлиғини маҳкамлаш йўли билан тамғаланади.

8-БОБ. ЎРАБ ЖОЙЛАШ

         

96. Қолиплар истеъмолчига ўрамсиз юборилади.

97. Қолипларга маҳкамланмаган кичик бутловчи узеллар ва қолип деталлари ва эҳтиёт қисмларни ёғоч ёки ёғоч-панжарали қутиларга ўраб жойланиши лозим. Ёғоч ёки ёғоч-панжарали қутиларнинг, шунингдек қадоқсиз юборилган қолипларнинг тамғаси ГОСТ 14192-96 га мувофиқ бўлиши керак.

98. Ташиш вақтида қолип деталларининг ва узелларининг хавфсизлигини таъминловчи бошқа ўрам туридан (картон, плёнка) фойдаланишга рухсат этилади.

99. Кузатув ҳужжатлари ГОСТ 8828-89 бўйича сув ўтказмайдиган қоғозга ўралган бўлиши ва ГОСТ 10354-82 га асосан полиэтилен пленкадан тайёрланган пакетга солинган бўлиши керак. Пакетнинг чоклари герметик пайвандланган бўлиши лозим.

100. Кузатув ҳужжати солинган пакет бутловчи элементлар учун мўлжалланган қутига жойланади ёки (у мавжуд бўлмаса) алоҳида ўрамда жўнатилади. Ташиш жараёнида қутига жойланган ҳужжатнинг бут сақланиши тўлиқ таъминланиши керак.

9-БОБ. ҚАБУЛ ҚИЛИШ ҚОИДАЛАРИ

        

101. Қолиплар ишлаб-чиқарувчи корхонанинг техник назорат бўлими томонидан мазкур давлат стандарти талабларига мувофиқ равишда доналаб қабул қилиниши лозим.

102. Қолипларни тайёрлаш жараёнида қуйидаги назорат турлари амалга оширилади:

кириш назорати;

операцион назорат;

қабул қилиш назорати;

даврий назорат.

103. Кириш назорати қўлланилган материаллар ва бутловчи маҳсулотлар сифатини тасдиқловчи ҳужжатлар асосида ишлаб чиқаришда фойдаланиш имкониятини аниқловчи талабларга мувофиқлигини белгилайди.

104. Операцион назоратда мазкур давлат стандартининг 5-бандида келтирилган муайян технологик жараён вақтида ёки у тугаганидан кейин қолипнинг қисмлари техник жиҳатдан тартибга солиш соҳасидаги норматив ҳужжатлар ва конструкторлик ҳужжатлар талабларига мувофиқлиги текширилади.

105. Қабул қилиш назоратида тайёр қолиплар кириш ва операцион назоратда олинган маълумотлар бўйича уларнинг техник жиҳатдан тартибга солиш соҳасидаги норматив ҳужжатлар ва конструкторлик ҳужжатлар талабларига мувофиқлиги белгиланади. Бунда, қабул қилиш назоратида қуйидагилар текширилади:

қолипланувчи маҳсулотларнинг ўлчамларини ва шаклини белгиловчи қолипнинг ички ўлчамлари;

қолиплардаги оғишлар ва юзалар жойлашуви;

ташқи ўлчамлари;

технологик ускунага тегиб турадиган қолип элементларининг ўлчамлари;

ишлаш қобилияти;

бирикмаларнинг пайванд чоклари;

қолипларнинг герметиклиги;

қолипнинг ташқи кўриниши ва унинг бутлилиги.

106. Қолипларнинг намуналари ГОСТ 2.106-96 талабларини ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқилган синов дастури ва усулларига мувофиқ, O`z DSt 15.901:96 бўйича дастлабки ва қабул синовларидан ўтказилади.

Бунда деформацияланувчанликка синовлар қуйидагиларни ўз ичига олади:

қолипни вертикал юкланишдан эгилишини аниқлаш;

қолипни бўйлама юкланишдан деформацияланишини аниқлаш;

қолипнинг диагоналга таянганда эркин бурчагининг эгилишини аниқлаш;

ён деворларини эгилишини аниқлаш.

Дастлабки ва қабул қилиш синовларда синаладиган қолиплар рўйхати, шунингдек намунавий маҳсулотлар ясаладиган қолиплар уларни ишлаб чиқарувчи корхона ва техник ҳужжатни ишлаб чиқувчи ўртасидаги келишув бўйича тузилади.

Намунавий маҳсулотлар тайёрлашни мақсадга мувофиқлигини техник ҳужжатни ишлаб чиқувчи ташкилот қолипни ишлаб чиқарувчи корхона билан биргаликда белгилайди.

107. Серияли ишлаб чиқарилган қолипларда техник ҳужжатни ишлаб чиқувчи корхона билан келишилган дастур бўйича таркибига текислиликдан оғишлар ва деформацияланувчанликка талаблар кирувчи даврий синовлар амалга оширилади.

Даврий синовлар қолиплар миқдори 300 донадан кўп бўлмаган тўпларда йилига камида бир маротаба ўтказилади.

Қолип, таглик, қолип ён деворларининг конструкцияси ва материали ўзгартирилганда ва ушбу ўзгартириш маҳсулотларнинг сифатига таъсир қилса, маҳсулотлар қолипни ишлаб чиқарувчи корхона билан келишилган конструкторлик ҳужжатлари, синов дастури ва усули бўйича синовдан ўтказилади.

108. Сериявий ва якка тартибда ишлаб чиқарилган қолипларнинг деталлари ёки материаллари ўзгартирилса ва мазкур ўзгартиришлар қолипларнинг сифатига таъсир қилса, у ҳолда қолиплар конструкторлик ҳужжатларни ишлаб чиқувчи ташкилот томонидан қолипларнинг деформацияланувчанлиги, арматураси ва қуйма деталлари билан намунавий маҳсулот тайёрлашни кўзда тутувчи синов дастури ва усули бўйича синалади.

Маҳсулотларни намунавий ясаш учун қолиплар номенклатураси конструкторлик ҳужжатини ишлаб чиқувчи ташкилот ҳамда қолипни ишлаб чиқарувчи корхона ўртасидаги келишув бўйича белгиланади.

10-БОБ. ТАШИШ ВА САҚЛАШ

        

109. Қолипларни кран ёрдамида, илиш учун траверс ёки қолипларнинг бут сақланишини таъминлайдиган бошқа юк кўтариш қурилмаларидан фойдаланган ҳолда кўтариш лозим.

Атроф-муҳит ҳарорати - 40°C ва ундан паст бўлганда қолипларни кўтариш Ушбу қолиплар учун техник ҳужжатларни ишлаб чиқувчи ташкилот томонидан ишлаб чиқилган илиш схемаси бўйича инвентар қурилмалар ёрдамида амалга оширилиши керак.

110. Қолиплар темир йўл, автомобил ёки дарё транспортида ташилиши мумкин.

111. Қолиплар текис майдончаларда горизонтал ҳолда сақланиши керак.

112. Қолипларни ташиш ва сақлаш уларга механик шикаст етиши, бўёқ ва консервацион қопламаларга шикастланишига йўл қўймайдиган шароитларда амалга оширилиши керак.

113. Қолипларни ташиш ва сақлаш шартлари ГОСТ 15150-69 бўйича ташқи муҳитнинг иқлимий омилларидан келиб чиқиб белгиланади.

11-БОБ. ХАВФСИЗЛИК ТАЛАБЛАРИ

       

114. Қолипларнинг конструкцияси улардан хавфсиз фойдаланиш, техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлашни таъминлаши керак.

115. Куч тушадиган қолипларда арматураларнинг узилиш ҳолатларида хизмат кўрсатувчи ходимларни ҳимоялаш учун тўсувчи мосламалар кўзда тутилган бўлиши керак.

116. Қолиплар уларни кўтариш ва ташиш учун мосламаларга эга бўлиши лозим. Қолипларни фақат ушбу мосламалар ёрдамида кўтаришга рухсат этилади.

117. Қулфларнинг конструкцияси ён деворларнинг ўз-ўзидан очилиб кетишига йўл қўймаслиги керак.

118. Қайтариб қўйиладиган ён деворлари (борт) қолипларда бортни очилишини чекловчи мосламалар ўрнатилган бўлиши лозим.

119. Қолип конструкцияси қулфлар очиқлигида бортларни ўз-ўзидан силжишига йўл қўймаслиги керак.

120. Берк бўшлиқли ёки регистрли қолипларда уларнинг қувурларини магистрал буғ ва конденсат ўтказгичлар билан бирикиши буғ ёки конденсатнинг сизиб чиқишини олдини олиши лозим.

121. Бетон қоришмасининг зичланиши титратувчи механизмлар билан амалга оширилувчи стендли қолиплар титрашдан ҳимояловчи таянчлар билан жиҳозланган бўлиши зарур.

122. Бетон қоришмасини электр билан иситиладиган қолиплар заминлаш мосламалари билан жиҳозланган бўлиши керак.

123. Қолипларни ишлаб чиқариш ва улардан фойдаланишда белгиланган тартибда тасдиқланган меҳнат хавфсизлиги стандартлари тизимининг стандартлари талабларига риоя этиш лозим.

             

          

Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси (www.lex.uz).